Litwini nie śpią !

[Prus]

Litwa Mała i Tvansta

Powierzchnia Litwy Małej i Tvanksty
   
   1.1. Z punktu widzenia historycznego dzieło to obejmuje Litwę Małą, w skład której wchodzą wspominane od dawna tereny Nadrawii (lit. Nadruva), Scalowii (lit. Skalva) i Piłsotasu oraz Tvanksta, w skład której wchodzą Sambia (lit. Semba), Notangia (lit. Notanga), Sz. Warmia (lit.Š. Varmė) i Sz.Bartia (Š.Barta) Pod względem geograficznym w jej skład wchodzą basen rzeki Pregłowa (lit.Prieglius) oraz tereny nad dolnym biegiem rzek Niemen, Minia i Dania .
    Ta cała powierzchnia na mocy umowy pokojowej nad Mełnem w 1422 r. została oddzielona od Wielkiego Księstwa Litewskiego i do1701 r. należała do Prus Książęcych, do 1871 r. – do Prus Królewskich, do 1918 r. – do Cesarstwa Niemieckiego (Rzeszy) i do 1945 r. – do Niemiec.
    Po Drugiej Wojnie Światowej północna jej część na Konferencji Poczdamskiej w 1946 r. została oddzielona sztuczną (poczdamską) linią od byłej części Prus Wschodnich, którą rządzili Polacy i do przyszłej konferencji pokojowej została oddana rządom Związku Radzieckiego.
    Obecnie Litwa Mała i Sambia(lit.Samba) noszą nazwę obwodu kaliningradzkiego (sowieckaja kaliningradskaja oblastj,). Wyjątek stanowi tylko Kraj Kłajpedzki, który na mocy umowy pokojowej w Wersalu został oddzielony od Rzeszy Niemieckiej i z przerwami – od 1923 r. do 1939 r. należał do Republiki Litewskiej, od 1939 r. do 1945 r. – do Niemiec, od 1945 r. – do Litewskiej Radzieckiej Republiki Socjalistycznej i od 1990 r. znów należy do Republiki Litewskiej.
    Południowa granica opisywanej tu powierzchni nie zawsze zgadza się z wyprowadzoną sztuczną(poczdamską) linią. W skład etnicznej części Małej Litwy również weszły okolice basenu Galdapė, które zostały przydzielone Polsce. Tak więc, od Iławy południowa granica Małej Litwy przechodziła przez Ungur, Kucziai, Gurniai do Dubininkai.
    W tym studium i będą rozpatrywane hydronimy opisanej powierzchni, t.j.terenów Litwy Małej do jej granicy południowej oraz Tvanksty (Sambii, Notangi, Sz.Warmii i Sz.Bartii) do linii poczdamskiej.
   
   1. Litwa Mała: nazwa i powierzchnia
   
    1.2. Nazwa.Litwa Mała przez lietuvininkasów wcześniej była jeszcze nazywana Litwą Pruską albo po prostu Litwą; Niemcy znają ją jako Klein Litauen, Preussisch Litauen, Litauen i Litauischer Kreis, Litauische Ämter, Prowinz Litthauen i podobnie , a w języku angielskim przyjęto ją nazywać Lithuania Minor.
    Chyba po raz pierwszy ta nazwa ukazała się w dziele ( napisanym między 1517 – 1526 r.) przez kronikarza pruskiego Simona Grunau “ Kronika pruska” – Kleinlittaw. Później była ona powtarzana przez historyka i kronikarza pruskiego L. Davida w “Kronice pruskiej”, napisanej około 1576 r. Jeszcze później (1795) jest ona używana już i przez kartografów – F.Guessefelda oraz innych.
    Jeżeli do Pierwszej Wojny Światowej nazwa Litwy Małej była rzadziej używana i przez miejscowych lietuwininkasów, to po tej wojnie ona coraz bardziej umacniała się, a obecnie przez lietuvininkasów i Litwinów tylko takiej i używa się.
    1.3. Powierzchnia.Wschodnia granica Litwy Małej, w 1422 r. ustalona na mocy umowy pokojowej nad Mełnem, zachowała się bez zmian do 1918 r. Ale jej zachodnia granica nie jest taka wyraźna. Przez niektórych badaczy jest ona utożsamiana z zachodnią granicą administracyjną Nadrawii, t.j. od Zatoki Kurskiej, po rzece Deimena do Pregłowy i dalej – po rzekach Ałna i Aszwina do jeziora Aszwinis (niem. Nordenburger See), a od niego na wschód – do granicy Litwy Wielkiej.
    Dr. A.Bezzenberger ( profesor i rektor Uniwersytetu w Królewcu, archeolog, językoznawca bałtysta ) ustalił powierzchnię zamieszkałą przez Litwinów na podstawie nazw miejscowości: drugi składnik złożonych nazw litewskich miejscowości – kiemas, -kalnas i – upė (niem. – kehmen, -kallen i –uppen ), a drugi składnik nazw miejscowości, zamieszkałych przez Prusów – kaimis, -garbis i –ape (niem.–keim, -garben i –appen). Więc granica języków litewskiego i pruskiego przechodziłaby od (na podstawie byłych nazw niemieckich) Kirschnakeim na południowy-wschód od Łabguwy) przez Ripkeim (na południowy-wschód od Vėluvy), Kuthkeim ( na północny-zachód od Narkycziai), Starkeim na północny-wschód od Nordenburga), Koskeim (na południe od Girdawy), Silzkeim (na południowy-wschód od Bartai) , Windkeim (na południe od Rastenburga),Salpkeim ( na północ od jez. Dadajus w obw. Reszlius), Redigkeimen ( na północny-zachód od Allenszteinu), Labkeim (na południe od jez. Lobynas) albo mówiąc po litewsku: od Kiršnakiemisu (VK 39), przez Ripkaimis, Kūtkiemis (VK 42), Starkaimis, Kaiskaimis, Zilskaimis, Vindkaimis, Salpkaimis, Redigkaimis i Lobkaimis.
    Ta, bezzenbergowska, granica odpowiadająca i zachodniej granicy Nadrawii, jest uważana i za zachodnią i południową litewską granicę Litwy Małej, która zazwyczaj nosi nazwę granicy rzek Deimeny - Pregłowy - Ałny.
    Granicy powierzchni zamieszkałej przez Litwinów i Prusów i ustalonej przez Bezzenbergera przestrzegali i inni naukowcy niemieccy, tacy jak K. Lohmeyer i R.Trautmann6 .
    A. Matuleviczius w oparciu o język kościelny używany do okresu wielkiej dżumy (1709-1711), południową etniczną granicę Litwy Małej prowadzi od wybrzeża Zatoki Wiślanej koło Šventapilisu przez Žintai, Iławę, Barsztyn, Lagagarbis, Barcziai, Engelsztein, Unguras, Kucziai, Gurniai do Dubininkai; więc w zachodniej części nieco bardziej na północ od linii poczdamskiej, a we wschodniej – bardziej na południe od niej.
   
    Większa część Litwy Małej składa się z trzech podstawowych historycznych terenów: Nadrawii ( lit.Nadruva), Scalowii ( lit. Skalva) i Pilsotasu.
   
   a. Nadrawia ( lit. Nadruva, Nadrava)
    1.4. Powierzchnia.W skład powierzchni Nadrawii wchodził basen górnego biegu Pregłowy (lit.Prieglius) z rzekami Pisą,Romintą,Galdapė, Angrapė, Auksinė, dolnym biegiem Ałny, Isrą, Druoją i Dejmeną oraz z lewymi dopływami Szeszupe, t.j. południowa część Pilkalnisu, tereny Stalupėnai, Gumbinė,Darkiemisu, Galdapė i Isrutisu oraz wschodnia część terenu Labguvy.
    1.5. Nazwa.Po raz pierwszy wspomnianą przez Petrasa Dusburgietisa nazwę lit. Nadruvy Nadrowia K.Būga objaśnia z pr. na “na” i *dravis, podstawowym znaczeniem której było “drzewo; sosna” (BŪ III 115).Objaśnienia tego pochodzenia przestrzegał i A.Salys, zauważając, że ta “etymologia jest bardziej przekonywująca, bowiem nazwy i Pagudė, i Pamedė również są związane z krzewem i borem” (LE XIX, str.470). O możliwszej etymologii (ze znakiem zapytania) mówi Z.Zinkeviczius i przed nim K.Kuzavinis : “Nadrava – to kraina, znajdująca się nad rzeką *Drava (późniejszą Druoją, dopływem Pregłowy), porównaj z pr. na “ na ( lit.ant)” .“
    Lit.Nadruva – to bardzo stara nazwa, prawdopodobnie pochodzenia hydronimicznego, jak i niejeden etnonim, nazwa krainy rodu lub narodu, por. Sūduva: nazwy rz.Sudupis, Suduonia, Jotva: nazwa rz. Dainava; Latvija: nazwa rz. Latava, Latuva, Lat-upis; Lietuva: nazwa rz.Lietauka< *Lietava< * Leitava.
    Nadrava widocznie formantem -r- i przyrostkiem -ava- jest rozszerzonym pochodnym rdzenia Nad-, utworzonym jak i nazwy rzek Eis-r-ava (Pagė.), Vik-r-ava(Gir.) i in.
    Nad - starożytny rdzeń hydronimiczny, który się wiąże się z inde.*nod-, *ned-, *nid-, “ mokry; prąd; płynąć”, por. z ind. nadī “ rzeka,prąd”, nēdati “płynie,” got. natjan “zwilżyć” z germ. *nad-, z którym wiąże się i niem. nasz,angs. nat “mokry”. Z tym rdzeniem – przy pomocy różnych stopni zmiany głosek – wiążą się nazwy własne, por. pr. las Nadeyn (Gal., GER 104), jez. Nede (Gal. GER 108), lit. nazwy rz. Nedeja(Kau.), jez. Nedingis (Varėna),łot.nazwa rz. Nediene (ENDZ II 475) i poza jęz.bałtyckim nazwa rzeki Nεδωυ (Peloponnes, KRA 48), Nedao(Panonija), Nεδα (Arkadija, KRA IL 12).
    Lit.Nadruva rdzeniem i strukturą swojej nazwy jest pochodzenia hydronimicznego, a pochodzeniem i znaczeniem wiedzie do czasów prabałtyckich-bałtyckich, wspólnoty prusko-litewskiej.
   
   
   b. Scalowia (lit.Skalva)
   
    1.6. Powierzchnia. W skład powierzchni Scalowii (lit. Skalvy) wchodzą rzeki dolnego biegu i delty Niemna, wcześniejsze tereny Szilutė, Pagėgiai, Tilżė, Ragainė i Pakalnė oraz północna część terenu Pilkalnisu.
    1.7. Nazwa. Scalowia( lit. Skalva) ze starszej Skalava wspomina się w 1231 Scalewo ( SCRIP I 737), Scalowia (SCRIP I 51,134), później niem. Schalwen i Schalauen. A.Salys nazwę wiąże “z prus. *skalvo= lit. skała...( do której) należą o tym samym rdzeniu lit. skelti, skilti, skaldyti i być może nawet skalauti”( LE XXVII 541).
    Tak samo jak lit.Nadruva, tak i lit. Skalva są pochodzenia hydroninimicznego, por. Skalva,rzeczka, która zanikła między Tilżė i Ragainė, lew. dopł. Niemna i tam że nazwa dworu Skalve, Paskalviai, Skalvkalnis Tu należą i nazwy rz. Skalvys, Skalve (Šiau., lewy dopływ Kruoi) i nazwa rzeki Skala (Tra.) bez formantu -v-. One wszystkie są związane z lit. słowami skaluoti, skalauti ”zalać, wodą płukając,bić, gryźć, rozbierać” por. jeszcze z ind. ksalayati “ myje” i ksarati “płynie” (FRAE 793).
    Różnica między nazwami Nadrawia i Scalowia jest ta, że: po pierwsze nazwę Scalowia objaśnia się w oparciu o język litewski, po drugie jej hydronimiczne odpowiedniki wykrywa się w Scalowii i Litwie, a po trzecie - nazwa dźwiękiem końcówki –l- rdzenia jest związana z wyrażeniem systemu nazw Niemna.
    P.S. Narodowość. Co dotyczy narodowości mieszkańców Scalowii i Nadrowii, to opinie nie zgadzają się. Są one upominane w kronice Dusburgietisa jako dwie z jedenastu plemion pruskich (SCRIP I 51).Ale już od ukazania się pierwszej książki litewskiej kronikarze znajdują Litwinów zamieszkałych w Scalowii i Nadrowii – Simon Grunau 2 , Caspar Hennenberger i później Chr. Hartknoch . Także co do pruskości dawnych narodowości Scalowii i Nadrowii wątpi M.Toeppen i już wspominani K.Lohmeyer i A. Bezzenberger, a z rezerwą i językoznawca R.Trautmann.
    W latach międzywojennych były także i inne teorie. G.Mortensen w dysertacji napisanej w 1921 r. twierdzi, że mieszkańcy Nadrowii i Scalowii byli narodowości pruskiej.Tę opinię popierali historyk Z.Ivinskis oraz językoznawca A.Salys .Z taką opinią surowo nie zgadzał się F.Constantin von Karp , twierdząc, że mieszkańcy Scalowii – to Litwini, Nadrawii – pośrednie plemię między Prusami i Litwinami, a język mieszkańców Sambii – przejściowy z pruskiego do litewskiego.
    W byłej Litwie Radzieckiej jedni uczeni ( przede wszystkim historycy) mieszkańców Scalowii i Nadrawii uważali za Litwinów zachodnich, inni ( przede wszystkim językoznawcy ) – za Prusów . Ale, zdaje się, utwierdza się opinia, że mieszkańcy Nadrawii i Scalowii – to pośrednie plemiona z cechami pruskimi i litewskimi 8 .
    Jak jest w rzeczywistości, stanie się jasne z dalszego studium i analizy nazw miejscowości. Należy tylko wkrótce powiedzieć, że Nad-r-uva utworzonymi dźwiękami swej nazwy, szczególnie indoeuropejskim formantem –r-, związana jest z hydronimami wyrażenia -r-, jak Pregara, Agra, Įsra i Vikrava, z przewagą odbłysku zwinności, szybkości, bystrości, czego nie zauważamy w nazwie Skal-ava, w nazwie miejscowości utworzonej bez formantu. Ostatni dźwięk - l - rdzenia Skalava , dźwięczny płynny sonant, nie jest związany ze zwinnością, szybkością, ale z laniem się, płukaniem, zmiękczaniem, więc jest bliższy wyrażeniu rdzenia nazwy Nem-unas, dźwiękowemu i znaczeniowemu wyrażeniu -m-.
    Ta z zewnątrz przyniesiona różnica znaczenia i pochodzenia nazwy zauważalnie występuje i w okresie bałtyckim, w religijnym myśleniu mieszkańców Nadrawii i Scalowii, z którego wyrosły różne centrum kultu duchowego, choć i z wyraźnym podobieństwem: Rominta w Nadrawii, Rambynas – w Scalowii. “ Nazwy te są związane z religijnym i mitologicznym( duchowym) światem”. Duchowy świat mieszkańców Nadrawii rozwinął się z syntezy dawnego czczenia światła niebieskiego (Ditava, Auksinė, Deimė) i umocnienia się ciemnej siły podziemnej (Patulis, który się przekształcił w Pakulis).Tymczasem na terenie Scalowii rozwinęło się przeciwieństwo, decydujących o losie sił nadprzyrodzonych i mocy podziemnych (Akmoniškiai: Piktupėnai).
    Więc pradziadowie Nadrawii zachowali przyniesioną z południa i południowego-zachodu spuściznę, nieco się różniącą od spuścizny, przyniesionej z południowego- wschodu przez pradziadów Scalowii, której i bieg czasu nie zatarł.
   
   c. Pilsotas
   
    1.8. Powierzchnia. Starożytny wąski teren Bałtów-Kurów-Żmudzinów zachodnich, obejmujący tereny nad dolnym biegiem Danii i Minii,t.j.obwód kłajpedzki i północną część obwodu Szilutė( patrz mapę LE III 446).
    1.8. Nazwa. Pilsotas po raz pierwszy wspomina się w 1252 r. jako “terra Pilsaten”( LUB I 1,297). Złożona nazwa, pierwszy składnik której Pil- wiąże się z lit. pilis (zamek), bardziej starszego znaczenie łot. pils “ góra usypana w celu obrony”, a drugi składnik –sotas porównuje się z kur.łot. sata, sats “płot; podwórze”, por. jeszcze kur.łot. pilsats “ miasto     Więc na podstawie słowotwórstwa i znaczenia nazwa Pilsotas jest tworem nowszych czasów, która się pojawiła po litewsko-łotewskiej dyferencjacji językowej. Oprócz tego, nazwa ta wywodzi się z innej sytuacji – bronienia się od zewnętrznych wrogów. O tym świadczy mnóstwo kurhanów i nazw związanych z Pil- wokół Pilsotasu, por. Pileikiai (okol. Kretingalė), Pilatiškiai (Dovilai), Piliakalvė (Traksėdžiai), Pilies kalnas (“Góra Zamkowa”)( Laistai), Piltynas (Sudmantai) i in.Są to resztki zamków Pilsotasu, wykorzystywane do obrony kraju od wikingów i innych najeźdźców.
    Drugi składnik –sotas ze starszego rodzaju sāt- spotyka się i w nazwach miejscowości ( por. Lamsočiai) koło Kintai i Bajorai, dawniej Lamsačiai – popiera to niem.Lampsaten i Nemerzatė z bardziej starego rodzaju *Nemir-satė (niem. Nimmersatt).Z drugiego składnika wyśledza się podwarstwę Kurów.
   
   2. Tvanksta: nazwa i powierzchnia
   
   1.10. Nazwa jest wzięta z byłej pruskiej miejscowości miasta Królewiec i znajdującego się obok niej, wspominanego w źródłach zbiornika wodnego(stawu) (patrz w”Słowniku etymologicznym”).Była ona używana do nazywania sąsiednich terenów Litwy Małej, wcześniej zamieszkałych przez plemiona pruskie, jako bardziej nadająca się do tego, by zaznaczyć pruską przeszłość tego kraju
    1.10.1. Powierzchnia.W skład rozpatrywanej przez nas powierzchni wchodzą cała Sambia (lit. Semba) i Notangia (lit.Notanga) oraz północne części Warmii (lit.Varmė) i Bartii(lit.Barta), t.j. północno-zachodnie części byłych Prus Wschodnich albo zachodnia część obecnego obwodu kaliningradzkiego.
   
   
   a. Sambia (lit.Semba albo Sama, Sema)
   
    1.11. Powierzchnia.Półwysep Sambii z trzech stron jest otoczony wodami: z zachodu – Zalewem Wiślanym (lit.Aismariai), Morzem Bałtyckim i Zatoką Kurońską, ze wschodu – po rzece Deimena graniczy się z Nadrawią , a z południa – po rzece Pregłowa – z Notangią.
    1.12. Nazwa. Sambię w źródłach upomina się różnie, zaczynając od najwcześniejszej nazwy Semland używanej przez Adama Bremenietisa w 1073 r., później w źródłach łacińskich znajdujemy warianty z dodawanym –b- i bez niego, tak jak Samia 1238, Samlandia 1242 i Semblandia 1224, Zambia 1231, Samplandia 1240 oraz Sambia Petrasa Dusburgietisa i kończąc używanymi w niemieckich źródłach nazwami bez dodawanego -b- Samelant, Samlant, Samlandt, Semland, Zamenland, Samen i in.
    K.Būga z początku porównywał Sambię Petrasa Dusburgietisa z lit. žambas ”kąt” . Później tej etymologii wyrzekł się i zrekonstruowaną pruską nazwę Sembo wyprowadzał z nieznanego słowa sembas “swój, Sippenangehöriger, socius”, które jakoby rozwinęło się z inde.*sēbho “ swój, cecha”, kończąc z ”wtrąconym n : sē-n-bho, z którego w języku litewskim powstałoby słowo *sembas” .
    Zrekonstruowany przez K.Būgę rodzaj Semba jest dosyć sztuczny, nieodpowiadający systemowi nazywania starych bałtyckich terenów, dlatego że:
    Po pierwsze, nazwy narodów i plemion bałtyckich, jak już wspominano, najczęściej są związane z nazwami wód, por.: Nadruva (patrz),Skalva( patrz), Lietuva, Latvija, Dainava, Jotva, Sūduva, Notanga (patrz), Barta (patrz) .
    Po drugie, końcówkowa -b- nazwy krainy Sam-b-, Sem-b- nie jest determinantem rdzenia Sa-, Se- z wtrąconym –m-, ale dodanym, który się pojawił później (z różnych powodów: aby przystosować się do obcego języka, z powodu bardziej dźwięcznej wymowy, z analogii itd.) Porównaj lit. sem-ioti “samstyti( czerpać)”: sem –b-lioti”to samo” , rz.eka Timenis: Timbra, pr. jez. Dymer 1388: Dymbir 1420, miejsc. Timstern: 1709 Timbstern, Ramovė: Rambynas, rzeka Gilija: Gilba, jez. Galvė: rzeka Galbė, miejsc. Lamsočiai: niem. Lampsaten, nawet lit. amba “žindyvė(żywicielka)”: niem. Amme i in. Należy jeszcze wspomnieć i w językach germańskich m:mb grutė, porównaj niem. stramm, ol.stram: norw.stremba “ausspannen”.
    Po trzecie, Sam-, Sem- w źródłach niemieckich używa się bez dodawanego -b-. Często (nie zawsze) używane przez Niemców bałtyckie nazwy są wzięte po prostu od miejscowych mieszkańców, lepiej zachowały stary rodzaj, por. niem. Mischkogallen z wcześniej używanego przez lietuvininkasów rodzaju Miškogaliai, później zapomnianego i zmienionego w Mežgaliai ; niem. Minge (wymawiaj Minje) “Minija”: lit. Mine z Minė    Więc zrekonstruowana Semba, chociaż i nadal będzie przez nas używana – ponieważ umocniła się w litewskim języku literackim i stała się swoja – jest niedokładną formą. Jej pierwotna forma poświadczona w źródłach niemieckich, prawdopodobnie jest wypaczoną z *Sama (*Sema) i jest pochodzenia hydronimicznego, łączy się z wpadającą do zbiornika wodnego Tvanksty (Królewiec) Samyte (niem. Samitten-graben). Rdzeń Sam-, Sem- nie jest obcy systemowi bałtyckich hydronimów, por. lit.hydr. rz. Samė, Samava (Tra.), jez.Samis “tamże”, rz. Samava (Za.), jez.Samavas “tamże” i z inną głoską rdzenia Semena( Kau. lewy dopływ Niemna).
    Rdzeń Sam-, Sem- porównuje się z lit. słowem sem-ti “ zalać, zatopić”, samus “który dużo zatapia; którym można dużo zatopić” por. także sam-auti “czerpać(wodę); sem-uoti “to samo”.
    Pierwotne znaczenie nazwy rzeki Sam-ytė będzie była “zalewająca, zatapiająca rzeka”; a dokoła niej we wszystkie strony rozciągał się teren zamieszkały przez Samów Sambia (lit. Sama (Sema).
   
   b. Warmia (lit.Varmė)
   
    1.13. Powierzchnia.Historyczny teren pruski, który na zachodzie docierał do Zalewu Wiślanego, na północy – do ujścia Pregłowy, na wschodzie graniczy się z Notangią i Bartią. W skład omawianej przez nas powierzchni wchodzą basen Banawy, późniejszy teren Szwentapilė.
   1.14. Nazwa.Teren lit.Varmė upomina się już w 1249 r.Warmia, później – w 1262 Wormeland i w 1299 Ermeland( GER190). Starsza forma Warmii (lit.Varmė)Varmia będzie pochodzenia hydronimicznego, widocznie z zanikniętej nazwy jakiejś wody. Por. lit. hydronimy o rdzeniu Varm-, rz.Varmė (Šiau, prawy dopływ Venty), Varmikė “tamże”, rz.Varmija (Tel.) i pr. nazwę miejscowości Wormen 1419, Warmern 1423 (Yl.).Dawne hydronimiczne pochodzenie popierają hydronimy utworzone za pomocą zmiany głosek(z inną głoską w rdzeniu), por. lit.rz. Vermė(Šiau.,Skaistgirys), Vermenė, Vermenas (Pan., Ramygala) i rz. Virma (Tel.). Wszystkie one są związywane z ide.* uor-,*uer-,*ur-“ woda, rzeka”
    P.S. Połączyć z pruskim wormyan ”czerwony” byłoby najłatwiej, ale wątpliwie czy wiarygodnie. Oprócz tego wormyan “czerwony”.
   
   
   
   c. Notangia (lit. Notanga)
   
    1.15.Powierzchnia.Teren pruski nie docierający ani do mórz, ani do Pregłowy (lit.Prieglius). Na północy dociera do Sambii (lit.Semby) ( na południe od Pregłowy), na wschodzie – do Ałny i na południowym-zachodzie graniczy się z Warmią . Do północnej części Notangii należy bagniste miejsce Seiławy z wypływającą z niej Friszingiem (Virsing) oraz rzekami tego basenu - Stradikasem i Pasmarą.
    1.16. Nazwa.W źródłach Notangę po raz pierwszy wspomina się w 1231 r. jako Notangia – także pochodzenia hydronimicznego, z lubianego przez Bałtów i rozpowszechnionego rdzenia Not-, por. pruskie Notis, Notike, Notist w Notandze, zach. Bałtów *Nat-i->, niem. Netze,pol.Notec,litewska rz. Nota (Kai), Notė, Notija (Kret), Notera (Uk.), jez.Notigalė (Rok), rz. Noczia ( Lida). Poza granicami języka bałtyckiego należy wspomnieć także il. Natusis>Nothes 1234, weneckie Natiso>Natisone (Wenecja), il.Nato “ nieduża twierdza” i Natiolum (Apulia); z przyrostkiem –anga, por. Vadanga, lit.Alanga.
    Słów imiennych z rdzeniem Not- w bałtyckich językach nie spotyka się, zachowały się tylko w nazwach własnych. Ale są one jescze w innych językach indoeuropejskich, jak gr. vorιoς, vorepoς “ mokry, wilgotny”, łac. nato, natare “ płynąć”, może do nich należy dacyjski net- (płynąć).
   
   d. Bartia(lit.Barta)
   
   1.17. Powierzchnia. To historyczny teren pruski, północna część którego znajduje się między Notangą i Nadrawią; obejmuje ziemię prawych dopływów dolnego basenu Ałny albo tereny Vėluvy i Girdawy.
   1.18. Nazwa. Bartię (lit. Bartę) po raz pierwszy wspomina się w 1231 r. Barcia<*Bart-(i)a, później w 1251 Bartha i w 1326 Barten (GER 16). Nazwa jest widocznie pochodzenia hydronimicznego, z zanikniętej nazwy rzeki Barta,por. hyd.: lit. rz. Bartis (Pan.), Bartuva (Kret), łot. Barta, pr.Bartels See i miejsc. Barten (Bar.), Bartheyn (Se.).
    Bar-t- jest utworzona z rdzenia id. *bor-,*ber-, rozszerzonego formantem -t-, która oznacza “ mokre miejsce, kałuża”, por. bułg. bara “kałuża, błoto; rzeczka”, bret. bera “ płynąć”, alb. berrak “bagno”; także z tego samego ide. rdzenia * bor-,*ber-,*br- utworzone słowa z formantem –b-: s.ind. barburam “woda”, gr. βορβορος “muł”, lit. birbinta “kałuża” i nazwy wód: pr. Barben (Lukas), lit.Birbintė (Pagė.,patrz).
   
   OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW i ZNAKÓW
   
   1. Skróty językowe i znaki
   
   alb. – albański miejsc. - miejscowość
   ags. - anglosaski niem. - niemiecki
   bałt. – bałtycki norw. - norweski
   bret. – bretoński obw. - obwód
   bułg. – bułgarski okol. - okolice
   b. rz. – basen rzeki
    por. - porównaj
   dop. – dopływ pr. - pruski
   fin. - fiński
   fr. – francuski rz. - rzeka
    s.ind. – staroindyjski
   est. – estoński st. sł. – starosłowiański
    st. niem. – staroniemiecki
   germ. – germański
   goc. – gocki szw.- szwedzki
   gr. – grecki
   het. – hetycki
   hydr. – hydronim Z N A K I
   
   ide. – indoeuropejski
   il. – iliryjski = - (jest) równe
   ind. – indyjski < - wywodzi się z
   kur. - kuroński > - przekształcił się (w co )
    * - niepoświadczony, ale mogło być słowo
   jotv. – jotvingski + - wątpliwy rodzaj
   
   lit. – litewski
   łc. – łaciński
   łot. – łotewski
   
   2. Nazwy obwodów, byłych powiatów i większych miejscowości
   
   Al. – Alytus Pama – Pamarys ( Pommaren)
   An. – Anykszcziai Pan - Panevėžys
   Bar. – Barta Pil. - Pilkalnis
   Bir. – Birżai R. - Ragainė
   Dar.- Darkiemis Ras. - Raseiniai
   Gal. – Galinda Rok.- Rokiškės
   Gr. – Grodno Sas. - Sasna
   Gir. – Girdawa Se. - Semba
   Gld. – Galdapė Sei. - Seinai
   Gum. – Gumbinė Ska. - Skalva
   Į. – Įsrutis St. - Stalūpėnai
   Yl. – Ylawa Sū - Sūduva
   Jur. – Jurbarkas Sz. - Szilutė
   Kai. – Kaisziadorys Szak. - Szakiai
   Kau. – Kaunas Sziau. - Sziauliai
   Kėd/ - Kėdainiai Šven. - Švenčionys
   Kł. – Kłajpeda T. - Tilžė
   Kra. – Krantas Tau. - Tauragė
   Kret.- Kretinga Tel. - Telšiai
   Kul. – Kulmas Tep. Tepliuva
   L. – Labguva Tra. - Trakai
   Laz. – Lazdijai Uk. - Ukmergė
   Mar. – Marijampolė Uns.- Unsatrapis
   Maž. – Mažeikiai Ut. - Utena
   Nad. – Nadrawia V. - Vėluva
   Not. – Notangia Var. - Varmė
   Pagė. – Pagėgiai Wil. – Wilnius(Wilno)
   Pagu. – Pagudė Vilk. - Vilkaviškis
   Pak. – Pakajnė Zar. - Zarasai
   Pam - Pamedė Žu. – Žuvininkai
   
   3. Literatura i źródła
   
   BŪ K. Būga, Rinktiniai raštai, I –III tomy, Vilnius, Valstybinė politinė ir mokslinė literatūros leidykla, 1958-1962.
   
   ENDZ J. Endzelins, Latvijas PSR vietvardi, Riga, I A-J, 1956; II K-O, 1961.
   
   FEN Walterenzlau, Die deutschen Formen der litauischen Orts- und personennamen des Memelgebiets,Halle/ Saale, 1936, M. Niemeyer Verlag.
   
   FRAE Prof. Dr. Ernst Fraenkel, Litauisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg, 1962, Carl Winter Universitätsverlag, Lfg. 1-19, str.1560.
   
   GER Dr. Georg Gerullis, Die altpreussischen Ortsnamen, Berlin und Leipzig,1922, Walter de Gruyter & Co.
   
   KRA Hans Krahe, Unsere ältesten Flussnamen, Wiesbaden, 1964, Otto Harrassowitz.
   
   KRA IL Hans Krahe, Sprachverwandtschaft im alten Europa, Heidelberg,1951, Carl Winter, Universitätsverlag.
   
   LE Lietuvių Enciklopedija, Boston, 1953-1969, 37 tomy, J.Kapočius.
   
   LUB Liv-, Esth- und Curlädisches Urkundenbuch, Reval, 1859-1890, F.G. von Bunge.
   
   SCRIP Scriptores Rerum Prussicarum, Theodore Hirsch, Max Töppen & Ernst Strehlke, Leipzig, 1861-1874, Bd.I-V.
   
   VK V. Kalvaitis, Lietuviškų Vardų Klėtelė,Tilžė, 1910.
   
   Z języka litewskiego tłumaczyła Leokadia KRAJCZYŃSKA
   

   Tłumaczenie z książki:
   
   
Vilius Pėteraitis, "Pėteraitis V. Mažoji Lietuva ir Tvanksta prabaltų, pralietuvių ir lietuvininkų laikais - Lithuania Minor and Tvanksta", 1991 m. lapkričio 30 d.


Tekst pochodzi ze strony: http://www.mazoji-lietuva.lt/article.php?article=78